Co wspólnego ma Karol Borsuk, jeden z czołowych przedstawicieli warszawskiej szkoły matematycznej, powstanie warszawskie i gra „Superfarmer“? Poznajcie ciekawą historię jednej gry…
Powstanie warszawskie, które wybuchło 1 sierpnia 1944 roku, było jednym z najtragiczniejszych wydarzeń w historii Polski. Trwało 63 dni i zakończyło się klęską, pozostawiając miasto w ruinie. Straty w ludziach i zniszczenia materialne były ogromne, a ich skutki odczuwalne są do dziś. Heroiczna próba odzyskania wolności przez Polaków, skutkowała niestety ogromnymi stratami. Szacuje się, że zginęło od 150 000 do 200 000 cywilnych mieszkańców Warszawy. Wielu z nich zginęło w wyniku masowych egzekucji oraz bombardowań. W walkach zginęło około 16 000 polskich żołnierzy Armii Krajowej. Warszawa, przed wojną nazywana Paryżem Północy, została w czasie i po powstaniu niemal doszczętnie zniszczona. W wyniku działań wojennych degradacji uległa ogromna liczba budynków o wartości historycznej, artystycznej czy materialnej. Wśród nich szczególne miejsce zajmują straty pamiątek osobistych, zdjęć oraz innych cennych dla jednostek przedmiotów, które stanowiły nieodłączną część rodzinnej historii i tożsamości.
W naszej bibliotece przygotowaliśmy wystawę o pewnym matematyku i grze jego autorstwa, a która niemalże zaginęła w czasie tego powstania. Karol Borsuk, bo jego sylwetkę prezentuje wystawa, urodził się 8 maja 1905 w Warszawie. Był wybitnym matematykiem, jednym z przedstawicieli warszawskiej szkoły matematycznej, twórcą teorii retraktów i teorii kształtu. W latach 1915 – 1923 uczył się w Gimnazjum im. Stanisława Staszica, a po zdaniu matury poszedł na studia matematyczne na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1927 roku obronił pracę magisterską u prof. Sierpińskiego, a w 1930 pracę doktorską „O retraktach i zbiorach związanych” u prof. Mazurkiewicza. W 1934 r. habilitował się na Uniwersytecie Warszawskim broniąc rozprawy „O zagadnieniu topologicznego scharakteryzowania sfer euklidesowych“. W 1938 r. został profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Warszawskiego.
Podczas II wojny światowej Karol Borsuk prowadził tajne nauczanie na Uniwersytecie Warszawskim oraz na kursie politechnicznym Szkoły Budowy Maszyn im. Rotwanda i Wawelberga. W celu ratowania domowego budżetu, założył sklep papierniczy przy ulicy Wspólnej 4. Sklep ten odgrywał podwójną rolę. Oprócz tego, że zapewniał rodzinie utrzymanie, to był również punktem kontaktowym dla Armii Krajowej. W 1943 r. Gestapo zdemaskowało ten punkt. Karol Borsuk wraz z pracownikami i klientami sklepu trafili na aleję Szucha, a następnie do więzienia na Pawiaku.
Dokumentami Karola Borsuka zainteresował się pewien gestapowiec, który był zaprzyjaźniony ze znaną wiedeńską matematyczką. Dzięki jej staraniom udało się przekazać łapówkę, która pomogła w uwolnieniu profesora. Pieniądze, potrzebne do wykupienia profesora, były zebrane przez rodzinę Karola Borsuka i warszawską Armię Krajową. W więzieniu profesor spędził trzy miesiące.
W 1943 r. Karol Borsuk stworzył grę „Hodowla zwierzątek”. Gra była pomysłem na wyciągnięcie rodziny z kłopotów finansowych, w które Borsukowie wpadli po zamknięciu sklepu. Gra opierała się na teorii prawdopodobieństwa. Zaprojektowane przez profesora dwunastościenne kostki były prawdopodobnie pierwszymi na świecie tego typu bryłami zastosowanymi w grze planszowej. Ozdobione wizerunkami zwierząt, produkowane były metodą chałupniczą w domu państwa Borsuków. Wycinaniem figur z kartonu, a następnie klejeniu ich w kostki zajmowała się żona profesora. „Hodowlę Zwierzątek” zilustrowała znajoma państwa Borsuków, Janina Śliwicka, w czasie wojny sanitariuszka i łączniczka AK. W zestawie gry, poza kostkami, znajdowały się również żetony, reprezentujące króliki, owce, świnie, krowy, konie, małego i dużego psa.
Pierwszego sierpnia wybuchło powstanie warszawskie. Ogromna część miasta legła w gruzach, a płomienie strawiły, jak się wydawało, wszystkie istniejące egzemplarze „Hodowli zwierzątek”. Karol Borsuk podczas powstania warszawskiego został wywieziony do obozu przejściowego w Pruszkowie, skąd uciekł i ukrywał się do końca wojny. Po 1945 r. wraz z profesorem Kuratowskim reaktywował warszawski ośrodek matematyczny, kontynuował pracę na Uniwersytecie Warszawskim. W Instytucie Matematycznym Polskiej Akademii Nauk prowadził seminarium z topologii geometrycznej i teorii retraktów. Warszawa stała się głównym ośrodkiem naukowym zajmującym się topologią geometryczną. Zmarł 24 stycznia 1982 w Warszawie.
Po wojnie odnalezienie i ponowne wydanie „Hodowli zwierzątek“ wydawało się mało prawdopodobne. Na szczęście jeden egzemplarz gry zachował się u znajomych rodziny w Pruszkowie. Przekazali go pani Zofii Borsukowej, już po śmierci profesora. W 1997 r. gra została wydana pod nazwą „Superfarmer”. Do dzisiaj doczekała się kilku edycji w języku polskim oraz kilkunastu wydań w różnych językach.
Justyna Frelichowska – Wydział Gromadzenia i Opracowania Zbiorów